इलाम । पूर्वी झापा फुटबलको उर्वर भूमि हो । नेपाली फुटबलको झापाको प्रभाव र शान बेग्लै छ । क्लब होस वा राष्ट्रिय टोली, झापाका खेलाडीको कहिल्यै टुटेनन् ।
झापाका खेलाडी नभए डिभिजन लिगनै अपूर्ण जस्तै हुन्छ । तर झापामा पुरुषको तुलनामा महिला फुटबल निकै कमजोर रहेको देखिन्छ ।
विगत १० वर्षको राष्ट्रिय टोलीलाई हेर्दा तथ्य प्रष्ट हुन्छ । गोलरक्षक अस्मिता खवास बाहेक कुनै पनि महिला खेलाडीले राष्ट्रिय टोलीमा प्रतिनिधित्व गरेका छैनन् ।
उमेर समूहका राष्ट्रिय टोलीमा समेत झापाका महिला खेलाडी कमै मात्र प्रतिनिधित्व गरे । दुई वर्ष अघि यू-१९ राष्ट्रिय टोलीमा झापाकी मुना लावती थिइन् । उमेर हदका कारण उनी अहिले टिममा छैनिन् । केही वर्षअघि मनिष गिरी, मधु मुखिया, गोलरक्षक रञ्जु राजवंशी, खुस्मा राई लगायतले यु–१४ टोलीबाट खेलेका थिए । तर अहिले उनीहरु व्यवसायीक फुटबलमा छैनन् ।
खुस्माले गत वर्षको राष्ट्रिय महिला लिगमा विराटनगर महानगरपालिकाको टिमबाट खेलेकी थिइन् । मुना अहिले नेपाल पुलिस क्लबसंग आवद्ध छिन् ।
राष्ट्रिय टोलीका खेलाडी प्राय विभागबाट छानिन्छन् । जिल्लाका सिमित खेलाडी बन्द प्रशिक्षणबाटै सिनियर टिममा पुग्छन् । तर लामो समयपछि यस वर्ष झापाकी कुसुम खतिवडाले प्रारम्भिक छनौट चरणमा स्थान बनाएकी थिइन् । गत वर्षको राष्ट्रिय लिगमा देखिएको प्रर्दशनका आधारमा उनी प्रारम्भिक टिममा परेकी थिइन् । तर खुदुनाबारीकी कुसुम दोश्रो चरणको २८ खेलाडीमा भने पर्न सकिनन् ।
‘झापाबाट राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिनिधित्व गर्न सक्ने खेलाडी नभएका हैनन् । अवसर र प्रशिक्षणमा लगानी नहुँदा प्रतिभा बाहिर आउन सकेका छैनन् ।’ यु–१५ टिमका पुर्व गोलरक्षक प्रशिक्षक मीन बस्नेत भन्छन्, ‘पुरुष फुटबलको जसरी महिलाको फुटबल प्रतियोगिता र लगानी नहुँदा भएका क्लबहरु समेत सुस्ताएका छन् । झापामा महिला खेलाडी पारिवारिक समस्याका कारण आफै पनि मैदान उत्रन चाहेको देखिदैन ।’
महिला खेलाडीको प्रतिभा उजागर गर्न पुरुष टोलीसंगै प्रशिक्षणका लागि १८÷१९ जनालाई बोलाउदा मुस्किलले ५÷६ जना आउने गरेको तितो यथार्थ मीनले सुनाए ।
भुटानमा दुई वर्ष अघि भएको यू–१५ महिला साफमा झापाको मेचीनगर–६ का मीन गोलरक्षक प्रशिक्षक थिए । तर टोलीमा उनकै गृह जिल्लाका एक जना पनि खेलाडी थिएनन् ।
झापाका महिला टिमका प्रशिक्षक
झापामा महिला खेलाडी नभएपनि महिला टिमका प्रशिक्षक भने छन् । सिनियर टोलीलाई हरि खड्का र अस्मिता खवास तथा उमेर समूहको टोलीलाई मीन बस्नेतले प्रशिक्षण दिएका छन् । सचिन्द्र धिमाल प्रदेश–१ को टोलीका प्रशिक्षक समेत रहिसकेका छन् ।
मीन, अस्मिता र सचिन्द्र एउटै क्षेत्र मेचीनगर नगरपालिकाका हुन् । चन्द्रगढीका बासिन्दा राष्ट्रिय टोलीका पुर्व कप्तान हरि खड्काले सिनियर महिला टोलीलाई प्रशिक्षण दिएका छन् । उनले इतिहासमै पहिलो पटक भारतलाई उसकै घरेलु भुमीमा हराउदै हिरो कपको उपविजेता समेत बनाएका थिए ।
हरिकै प्रशिक्षणमा नेपाली टिमले किर्गिस्तानमा नायज्दा कपको फाइनल खेल्यो । पाँचौ साफ र तेह्रौ सागमा रजत पदक समेत जित्यो । भारतलाई पछि पादैै पहिलो पटक ओलम्पिक छनौटको दोश्रो चरण समेत खेल्यो । अहिले हरि महिला विभाग प्रमुख छन् । हरिकै प्रशिक्षणमा तेह्रौ साग, नायज्दा कपको टोलीमा मेचीनगरकी अस्मिता गोलरक्षक प्रशिक्षक थिइन् ।
अस्मिता चौथो साफको सहायक प्रशिक्षक समेत रहिसकेकी छिन् । उनले यू–१४, यू–१६ र यू–१९ टोलीलाई प्रशिक्षण दिइसकेकी छन् । तर हरि, मीन र अस्मिताकै गृह जिल्लाले राष्ट्रिय टोलीमा समेटिन सक्ने खेलाडी उत्पादन गर्न सकेको छैन ।
परिवार बाधक
पछिल्लो समय झापामा महिला खेलाडी उत्पादनमा अग्रसरता देखिएको छ । तर छोरीलाई घर बाहिर पठाउन परिवार राजी नहुदा खेलाडी उत्पादन हुन नसकेको प्रशिक्षक एवम पूर्व राष्ट्रिय गोलरक्षक अस्मिता बताउँछिन् ।
‘झापामा महिला फुटबलको अधिक सम्भावना छ । नियमित प्रशिक्षण पाउने हो भने झापाका महिला खेलाडीले राष्ट्रिय टोलीमा प्रतिनिधित्व गर्न सक्छन् । तर अधिकांश फुटबलमा इच्छा राख्ने विद्यालय उमेर समूहका छन् । स्कुलबाट आएर फुटबल प्रशिक्षणमा जान परिवारले समेत सहमती दिदैनन् । त्यसैले पनि झापा महिला फुटबलमा कमजोर देखिएको हो ।’ अस्मिता भन्छिन् ।
‘झापामा प्रशिक्षक धेरै भएपनि परिवारलाई सहमत गराउन चासो नराख्दा महिला खेलाडीको कमी देखिएको हो । एएफसीको लाइसेन्स पाएका प्रशिक्षकलाई राष्ट्रिय टोलीको जिम्मा दिइएको छ । अन्यले प्रशिक्षण दिननै चाहेनन् ।’ उनले थपिन् ।
जिल्लामा पुरुषको जस्तो महिला फुटबलको प्रतियोगिता पनि नहुने र महिला फुटबल विकासका लगानी समेत नभएको अस्मिताको गुनासो छ ।
‘केही वर्ष अघिसम्म झापाको सालबारीमा मात्र सिमित महिला फुटबलले जिल्लाको प्रतिनिधित्व गर्दथ्यो । अहिले व्यक्तिगत प्रयासले जिल्लाभरी फैलिएको छ । ग्रामिण क्षेत्रमा समेत महिला खेलाडी उत्साहित छन् तर खेल्नुपर्छ भनेर प्रोत्साहन दिने छैनन् । यस बारेमा फुटबल संघ र अन्य सरोकारवालाले चासो राखेनन् ।’ उनले भनिन् ।
महिला फुटबल चिनाउने प्रयास
भर्खरै झापामा महिला फुटबल प्रतियोगिता आयोजना र खेलाडी उत्पादनमा चासो सुरु भएको छ । कनकाई नगरपालिकामा महिला फुटबल खेलाडीको टिमनै छ । स्थानीय सरकारले खेलाडी उत्पादनमा प्रशिक्षकको व्यवस्था गरेरनै अघि बढाएको छ । अर्जुनधारा नगरपालिकामा पारिजात फुटबल क्लबले महिला फुटबललाई प्रोत्साहन गर्न विगतका बर्षमा प्रतियोगिता समेत आयोजना गरेको थियो । शिवसताक्षी नगरपालिकामा समेत महिला टिम बनाएर आसपासका क्षेत्रमा हुने प्रतियोगितामा सहभागीता जनाउन सुरु भएको थियो । तर कोभिडका कारण अहिले महिलाको प्रतियोगिता प्रभावित छ ।
पूर्व गोलरक्षक अस्मिताको अग्रसरतामा चार वर्षअघि मेचीनगरमा सनसाइन महिला फुटबल क्लब स्थापना भएको थियो । छोटो समयमा क्लबले झापामा आयोजना भएका केही महत्वपुर्ण प्रतियोगिता समेत जित्यो । तर अस्मिता राष्ट्रिय टोलीको जिम्मेवारीसंगै वैवाहिक बन्धनमा बाधिएपछि खेलाडी उत्पादन प्रभावित बनेको छ ।
‘प्रशिक्षकको लाइसेन्स लिएर गृह जिल्ला झापा आएपछि सिनियरको सहयोगमा फुटबल खेल्ने इच्छा राख्नेलाई भेला पारेर सिकाउँदै आएको थिए । केही सम्भावनायुक्त खेलाडी समेत थिए । तर राष्ट्रिय टोलीको जिम्मेवारीसंगै जिल्लालाई समय दिन नपाएपछि अहिले उत्पादन शुन्य जस्तै छ ।’ अस्मिताले भनिन्, ‘विवाह गरेर सर्लाही गएपछि उत्पादन भएका खेलाडीलाई प्रशिक्षण दिने कोही नभएर क्लब अहिले निस्क्रिय भएको छ ।’
महिलाको प्रतियोगितानै नियमित हुँदैन्
झापा जिल्ला रेफ्री संघका अध्यक्ष प्रदिप बस्नेतको अग्रसरतामा ६÷७ वर्ष अघि अर्जुनधारा नगरपालिकामा महिला खेलाडी उत्पादनको लागि क्लब स्थापना गरिएको थियो । सरोकारवाला निकायको चासो नदिदा पुरुषले जस्तै झापाको महिला फुटबलले गति लिन नसकेको बस्नेत गुनासो गर्छन् ।
‘२०४६ सालसम्म झापाका खेलाडी राष्ट्रिय टोलीमा समेत थिए । त्यसपछि ६० सालको मध्यतिर केहीले प्रतिनिधित्व गरेका थिए । अहिले शुन्य छ ।’ बस्नेतले भने, ‘महिला र पुरुष फुटबलमै पक्षपात छ । पुरुषका लागि एक पछि अर्को प्रतियोगिता हुन्छ, जिल्ला लिग हुन्छ तर महिलाको प्रतियोगिता नियमित नै छैन । कहिले कुनै वर्षमा १÷२ वटा हुन्छ, त्यो काफी हुँदैन ।’
बस्नेतका अनुसार झापामा १२ वटा महिला फुटबल टिम छन् । जसले झापा र आसपासका स्थानमा हुने केही सिमित खेलमा सहभागिता जनाउने गरेका छन् । जिल्ला फुटबल संघमा महिला क्लबको प्रतिनिधित्व नभएको कारण पनि झापा पछि परेको बस्नेतको बुझाई छ ।
‘फुटबल संघमा महिला फुटबल क्लबको समेत प्रतिनिधित्व हुने व्यवस्था भए उनीहरुको मागको सम्बोधन हुने थियो ।’ बस्नेतले भने ‘झापाका केही खेलाडी विभागबाट खेलेका समेत थिए । तर अहिले सम्झौता अवधि सकिएपछि दैनिक घर धन्दा गर्नुको विकल्प समेत रहेन ।’
नेपाली सेनाले हरेक वर्ष आयोजना गर्ने प्रधानसेनापती कप खेल्ने प्रदेश–१ को टोलीमा समेत झापाका खेलाडी बिरलै भेटिन्छन् ।
सातौ प्रधानसेनापती कपमा प्रदेशको टोलीका प्रशिक्षक रहेको धुलाबारीका सचिन्द्र धिमाल अवसर र पुर्व योजना नहुँदा झापाको महिला फुटबल खस्किएको बताउँछन् ।
‘फुटबल विकासमा कुनै पुर्व योजनानै छैन । प्रतियोगिता हुने बेलामा बटुलेका खेलाडीबाट सफलताको आश कति गर्ने ?’ सचिन्द्रले प्रश्न गरे ‘दुई–चार दिनको तयारीमा खेलाउदा सिक्किमलाई हराएका थियौ । त्यो टोलीमा दुई जना झापाका थिए । फुटबल संघलाई खेलाडी उत्पादनमा चासोनै छैन ।’
जिल्ला फुटबल संघ झापाका अध्यक्ष भगिरथ आले ‘मामा’ विद्यालय तहका विद्यार्थीलाई उत्प्रेरणा जगाउन लगानी नहुँदा झापा महिला फुटबलमा कमजोर देखिएको बताउँछन् ।
‘जिल्लामा बजेट कम हुन्छ केन्द्रले चासो देखाउँदैनन् । विद्यालय तहमा अध्ययन गर्नेलाई उत्प्रेरणा जगाउने कार्यक्रम आउने हो भने झापा पुरुष फुटबलमा मात्र हैन् महिला फुटबलमा पनि अब्बल देखिन्छ ।’ उनले भने, ‘पुरुष फुटबल जस्तो महिलालाई सहज छैन । परिवारले समेत आफ्ना छोरीलाई फुटबल खेल्न पठाउन राजी छैनन् ।’
महिला फुटबल विकासमा स्थानीय सरकारको समेत चासो बढेपछि खेलाडी उत्पादन हुँदै आएको उनले बताए । आलेका अनुसार यस वर्ष उपमेयर कपमा झापाबाट एउटा टोली सहभागिता जनाउनेछ ।
