अनिल कुमार बराल ।
अब खेल प्रशिक्षण वा खेल खेल्न केवल शारीरिक बल वा सहनशीलताले मात्र पुग्दैन । आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स अर्थात एआईको वृद्धिसँगै खेलहरू रणनीतिक, डाटा–आधारित बनेका छन् । खेलकुदमा एआईको प्रयोगले खेलकुदका विभिन्न क्षेत्रहरूमा यसले परिर्वतन ल्याउन मद्दत गरेको छ ।
टिमको व्यवस्थापन र निष्पक्ष खेल सुनिश्चित गर्नदेखि खेलको रणनीति विकास र प्रतिस्पर्धीहरूको विश्लेषण गर्न मद्दत गरेको छ। विश्वभरका देशहरूले प्रदर्शन, प्रशिक्षकको प्रभावकारिता र घाइते हुनुको रोकथाम सुधार गर्न एआई अपनाउँदैछन् । यहाँसम्म कि रेफ्रीहरूले पनि अब वास्तविक समयमा निष्पक्ष निर्णय गर्न एआई उपकरणमा निर्भर हुन थालेका छन् ।
अब खेलहरू केवल राष्ट्रिय गर्वका आधारशिला मात्र रहेनन, आर्थिक लगानी, खेलाडी मूल्यांकन र रणनीतिक व्यवस्थापनको प्रमुख क्षेत्र पनि हुन पुगेका छन् । आजको प्रतिस्पर्धात्मक वातावरणमा सफलता प्राप्त गर्न खेलाडीको शारीरिक क्षमता मात्र पर्याप्त छैन। उदाहरणको रुपमा इन्डियन प्रिमियर लिग आईपीएल जस्ता प्रमुख लिगहरूले अरबौंको लगानी आकर्षित गरेका छन्, जसमा टिमहरूले शीर्ष प्रतिभा, सुविधाहरू र तालिम सुरक्षित गर्न विशाल रकम खर्च गर्दैछन् । अर्को उदाहरणको लागि आईपीएलका फ्रेन्चाईजहरु एक अर्ब डलर भन्दा बढीमा बिक्री भएका छन्, जसको प्रमुख कारण आकर्षक प्रसारण अधिकार र प्रायोजन सम्झौताहरू हो । यो तीव्र आर्थिक प्रतिबद्धता टोलीहरूलाई प्रभावकारी तालिम र रणनीति मार्फत प्रदर्शन अनुकूलित गर्न आवश्यक बनाउँछ, जहाँ एआईले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको देखिन्छ । त्यसै गरी फुटबलमा म्यानचेस्टर सिटी र रियल म्याड्रिड जस्ता क्लबहरूले अनुसन्धान, खोज, खेलाडी विकास र प्राविधिक पक्षमा एक अर्ब डलर भन्दा बढीको लगानी गर्छन्, जसले गर्दा उनीहरू उच्च स्तरमा प्रतिस्पर्धात्मक रहन सकेका छन् ।
यस सन्दर्भमा नेपालका लागि अन्तर्राष्ट्रिय समानतामा उभिन नेपालका खेल संरचनामा एआई प्रविधिहरू अनुसरण र उपयोग गर्नु आवश्यक देखिन्छ ।
विशेष गरी राम्रो खेल प्रदर्शन गर्न, घाइते हुन बाट रोकथाम गर्न, प्रतिस्पर्धीहरूको विश्लेषण गर्न र निष्पक्ष खेल सुनिश्चित गर्न अब एआई अनिवार्य छ । विश्वभरका देशहरूले आफ्नो प्रतिस्पर्धात्मक धार कायम राख्न एआई अपनाएका छन् र नेपालले पनि यी नवप्रवर्तनलाई आत्मसात गर्नुपर्छ ।
आजको सन्दर्भमा नेपालले पनि अन्तर्राष्ट्रिय खेल प्रदर्शन वा अन्तर्राष्ट्रिय सहभागितामा निकै प्रगति गरेको पाईन्छ । नेपाली मोटरस्पोर्ट्स खेलाडीहरूले हालै अन्तर्राष्ट्रिय तहमा स्पेनकोे ई–स्पोर्ट्स श्रेणीमा प्रतिस्पर्धा गरेका छन्, त्यस्तै नेपाली पब्जि टिमले विश्व स्तरमा विजय हासिल गरेको उदाहरण पनि हामीसँग छ । यी उपलब्धिहरूले नेपालका युवा प्रतिभालाई गैरपरम्परागत खेलहरूमा उत्कृष्ट बनाउन सकिने सम्भावनाको पनि संकेत गर्दछ तर एआईको प्रयोग केवल ई–स्पोर्ट्समा मात्र सीमित छैन, यो सबै प्रकारका खेलमा महत्वपूर्ण हुन्छ.। विश्वका विकासित देशहरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्न, नेपालले विभिन्न विषयहरूमा एआई समाधानहरू सम्माहित गरी खेलको डिजिटल रूपान्तरण गर्न पर्दछ. । खेलको डिजिटल रूपान्तरणका लागि नेपालले विभिन्न खेलमा एआई समाधानहरू समाहित गर्न ढिलाइ गर्न हुँदैन।
यस लेखले एआई के हो, यसले खेलजगतलाई कसरी परिवर्तन गरिरहेको छ र नेपालले यी नवप्रवर्तनहरूलाई अपनाउन किन आवश्यक छ भनेर व्याख्या गर्ने प्रयास गरेको छ । एक भनाइमा भनिएको जस्तै, ‘ज्ञान बिना बल हुनु, अँध्यारोमा दौडने जस्तो हो’ ।
कुस्ती र बक्सिङ जस्ता शक्ति–आधारित खेलहरूलाई त शारीरिक बल मात्रले पुग्दैन—उनीहरूलाई प्राविधिक दक्षता तथा रणनीतिक सटीकताको पनि उत्तिकै आवश्यकता पर्दछ । यहीँ प्राविधिक दक्षता रणनीतिक सटीकताको लागि आधुनिक खेलमा एआई एक महत्वपुर्ण भुमिकाको लागी आवश्यक पर्दछ ।
एआई के हो ?
एआई भन्नाले ती मेशिन र सफ्टवेयर प्रणालीहरूको विकासलाई जनाउँछ, जुन साधारणतया मानवका बुद्धि–बिबेकले गर्ने कार्यहरूसम्म पनि गर्न सक्छ । यी कार्यहरूमा डाटा अध्ययन गर्ने, ढाँचा पहिचान गर्ने, समस्याहरू समाधान गर्ने र निर्णय लिने समावेश छन् । एआईले विशाल मात्रामा डाटाको विश्लेषण गर्ने र निर्णय गर्नमा सहयोग पुर्याउन मदत गर्छ र प्रक्रियाहरूलाई स्वचालित गर्नका लागि एलगोरिदमको माध्यमबाट सञ्चालन गर्दछ।
एआई र यसका रूपहरू
एआईलाई एक बक्स वा भौतिक वस्तुको रूपमा नभई विभिन्न उपकरण र प्रणाली (प्रविधि)को रूपमा बुझ्दा राम्रो हुन्छ। सफ्टवेयर, सेन्सर, मेशिनहरू र अनलाइन प्लेटफर्मको रूपमा विभिन्न क्षेत्रहरूमा एआईले सञ्चालन गर्दछ । यहाँ केही प्रमुख उदाहरणहरू छन् ।
सफ्टवेयरको रूपमा एआई :
- उदाहरण : च्याटबोटहरू - जब तपाईं कुनै एपमार्फत बैंक वा ग्राहकसँग अन्तरक्रिया गर्नुहुन्छ, एआईले प्रायः उत्तर दिन्छ।
यो कसरी देखिन्छ : यी मोबाइल फोन एपहरू, वेबसाइटहरूमा च्याट बक्सहरू वा कम्प्युटरमा चल्ने कार्यक्रमको रूपमा प्रकट हुन्छ।
- मेशिन र रोबोटको रूपमा एआई : उदाहरणहरू : स्मार्ट रोबोटहरू निर्माण कारखानामा काम गर्ने रोबोटहरू।
यो कसरी देखिन्छः यो सेन्सर र जडान गरिएको सफ्टवेयरको साथ मेशिनको रूपमा देखिन्छ।
खेलमा प्रयोग गरिएको एआई :
- उदाहरणहरूः हक–आइ प्रणाली – क्रिकेट र टेनिसमा बलको गतिको ट्रयाक गर्ने प्रणाली।
एआई परिणाम स्क्रिनमा प्रदर्शन गरिन्छ।
- अदृश्य एआई : उदाहरणहरूः युटुबको सिफारिश प्रणाली – यसले तपाईंलाई मन पर्ने नयाँ भिडियोहरू सिफारिश गर्छ।
- यो कसरी देखिन्छः यो भौतिक रूपमा देखिन्न, तर यसको सेवा र अनुभवहरू मार्फत महसुस गर्न सकिन्छ।
अब हामी भन्न सक्छौं, एआई एउटा सीमित वस्तु होइन जुन बक्समा समावेश गरिएको हुन्छ, न त यो केवल एउटा मेशिन हो। यो त सफ्टवेयर र हार्डवेयरको संयोजन हो, जुन तपाईंको मोबाइल उपकरणमा एप, रोबोट वा क्यामेरा वा ट्याकरमा एकीकृत रूपमा प्रकट हुन सक्छ । यसले मेशिनहरूलाई सिक्न, समस्याहरू समाधान गर्न र निर्णय गर्न सक्षम बनाउँछ।
त्यसैले यदि कसैले एआई के हो र यो कस्तो देखिन्छ ? भनेर सोध्छ भने उत्तर यसप्रकार हुनु पर्छ-एआई कुनै निश्चित बक्स होइन; यो विभिन्न प्रणाली र प्राविधिकताको संयोजन हो, जसलाई तपाईंको फोन, कम्प्युटर, मेशिन, वा अनलाइन प्लेटफर्मको माध्यमबाट अनुभव गर्न सकिन्छ।
खेल एआई के हो?
खेलको संसारमा एआईलाई तालिम सुधार गर्न, खेलाडीको प्रदर्शन अनुगमन गर्न, घाइते हुन रोक्न, खेलको रणनीति विकास गर्न, घटनाहरू व्यवस्थापन गर्न र फ्यानलाई संलग्न गर्न प्रयोग गरिन्छ । एआई उपकरणहरूले खेल, खेलाडी र वातावरणबाट डाटालाई प्रशोधन गरेर निर्णय र प्रदर्शनमा सटीकता सुधार गर्न मद्दत गर्दछ । खेलाडीहरूको चाल ट्रयाक गर्ने पहिरन योग्य सेन्सरहरूबाट लिएर फुटबलमा भिडियो सहायक रेफ्री भार सम्म, साथै खेल एआईले राम्रो परिणाम, निष्पक्ष खेल, र प्रभावकारी घटना व्यवस्थापन सुनिश्चित गर्न मदत गर्छ ।
नेपाली खेलमा एआईको आवश्यकता
नेपालको खेल जगत सीमित स्रोतहरू, सीमित तालिमको संरचना र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको प्रशिक्षणको पहुँचको अभाव सहित विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ। एआईले यी समस्याको समाधान प्रदान गर्न धेरै मदत गर्न सक्छ।
- खेलाडीको प्रदर्शन आंकूलन गर्नेः एआईले खेलाडीहरूको शक्तिहरू र कमजोरीहरू अनुगमन गरेर उनीहरूलाई प्रभावकारी रूपमा तालिम दिन मद्दत गर्न सक्छ।
- घाइते हुनु रोक्नेः पहिरनयोग्य उपकरणहरूले थकान वा घाइते हुनुको जोखिमका प्रारम्भिक संकेतहरू पत्ता लगाउन सक्छन्, जसले दीर्घकालीन दुर्घटनाबाट खेलाडीलाई बचाउने छ।
- रणनीति सुधार गर्नेः एआईले प्रतिस्पर्धीहरुको रणनीतिहरूको विश्लेषण गरेर नेपाली खेलाडीहरूलाई प्रतिस्पर्धात्मक धार प्रदान गर्न सक्छ।
- खेल व्यवस्थापन सुधार गर्नेः एआई प्रणालीहरूले तालिका, भिड व्यवस्थापन र टिकटिङलाई स्ट्रिम लाईन गरेर म्यानुअल त्रुटिहरूलाई घटाउन सक्छ।
- विशेषज्ञता संरक्षण गर्नेः एआईले उदाहरणका लागि दीपक बिष्ट र बैकुन्ठ मानन्धर जस्ता दिग्गजहरूको प्राविधिक क्षमतालाई संग्रहित र पुनः उत्पादन गर्न सक्छ, जसले भविष्यका खेलाडीहरूलाई उनीहरूको अनुभवबाट सिक्न मद्दत गर्दछ।
नेपालमा एआई प्रयोगमा नआउनुको प्रमुख कारणहरू
नेपाल अन्य देशहरूको तुलनामा खेलहरूमा एआई आधारित उपकरण र संरचनामा निकै पछाडि छ । नेपालमा एआई प्रयोगमा नआउनुको प्रमुख कारणहरू यस प्रकार हुन् :
- खेलाडीहरू, प्रशिक्षकहरू र खेल संगठनहरूमा एआईको फाइदाबारे जानकारीको कमी ।
- एआई प्रविधिहरू र पहिरनयोग्य उपकरणहरूको लागि आवश्यक बजेटको कमी वा सीमित रकम हुनु ।
- प्रशिक्षकहरू र खेलाडीहरूलाई एआई प्रणालीहरू प्रभावकारी रूपमा प्रयोग गर्ने तरिका सिकाउने तालिम कार्यक्रमहरूको अभाव ।
- खेलमा डाटा संग्रह र विश्लेषणको लागि स्थानीय एआई संरचनाको अभाव ।
नेपाली खेलमा एआई कार्यान्वयनका लागि कार्ययोजना
नेपालको खेलमा एआईको सफल एकिकरणका लागि तलको कार्ययोजना निकै अनुकूल हुन सक्छ वा सिफारिस गर्न सकिन्छ।
जानकारी र तालिम कार्यक्रमहरू :
- खेलाडीहरू, प्रशिक्षकहरू र खेल प्रशासकहरूको लागि एआईको फाइदाबारे कार्यशाला र सेमिनारहरू आयोजना गर्न ।
- खेल प्रविधिको विकासलाई प्रवद्र्धन गर्न विश्वविद्यालय र अनुसन्धान केन्द्रहरूसँग साझेदारी गर्न ।
- पहिरनयोग्य र सफ्टवेयरमा लगानीः
- खेलाडी प्रदर्शन अनुगमनका लागि एआई आधारित पहिरनयोग्य उपकरणहरू खरिद गर्न
- क्रिकेट र फुटबलका खेलहरूमा निष्पक्ष खेल सुनिश्चित गर्न हक–आइ र भार प्रणालीहरूको प्रयोग गर्न
- डाटा संग्रह र व्यवस्थापनः
- विभिन्न खेल घटनाहरूबाट डाटा सङ्कलन र विश्लेषण गर्नका लागि एक खेल डाटा केन्द्र स्थापना गर्न
- एआई संरचना विकासका लागि निजी क्षेत्रका कम्पनीहरूसँग सहकार्य गर्न
- एआई मार्फत विशेषज्ञता संरक्षण गर्नः
- भिकन मोसन क्याप्चर प्रणालीहरू प्रयोग गरेर दीपक बिष्ट र बैकुन्ठ मानन्धर जस्ता खेलाडीहरूको प्राविधिक क्षमतालाई डिजिटल रूपमा कैद गर्न
- यी ज्ञानको आधारमा भविष्यका खेलाडीहरूलाई मार्गदर्शन गर्न एआई आधारित तालिम मोड्युलहरू विकास गर्न
- मुख्य खेलहरूमा पाइलट कार्यक्रमहरूः
- मोटरस्पोर्ट्स, क्रिकेट, फुटबल र म्याराथन दौड, भलिबल जस्ता खेलहरूमा एआई समाधानहरूको कार्यान्वयन गर्ने।
- प्रगति अनुगमन गर्ने र पाइलट कार्यक्रमका परिणामहरूको आधारमा एआईको प्रयोग विस्तार गर्ने
खेलमा प्रयोग हुने एआई प्रविधिहरूका उदाहरणहरू
- हक–आइ (क्रिकेट र टेनिस) : बलको चाल ट्रयाक गर्छ र एम्पायरको निर्णयमा मद्दत गर्दछ।
- भार (फुटबल) : गोल र फाउलमा साँचो निर्णय गर्न रेफ्रीलाई मद्दत गर्दछ।
- काटापल्ट स्पोर्ट्स (रग्बी र फुटबल) : घाइते हुनुबाट जोगाउन खेलाडीको कार्यभार अनुगमन गर्छ।
- भिकन मोसन क्यापचर (केही खेलहरू) : खेलाडीको चाललाई अनुकूलित गर्न वायो मेकानिक कैद गर्छ।
- रन स्क्राइब (दौड) : दौडको कडेंस र कदमको प्रभावशीलता ट्र्याक गर्छ।
- सेकेन्ड स्प्रेटरम (बास्केटबल) : खेलाडीको चाल र रणनीतिहरूलाई वास्तविक समयमा विश्लेषण गर्छ। जसले प्रशिक्षकलाई तत्काल निर्णयहरू लिन सहयोग पुर्याउँछ ।
- फोकसक्लाम (मानसिक अवस्था) : ध्यान र लचिलोपनलाई सुधार गर्न मस्तिष्कको लहरहरूलाई ट्रयाक गर्छ। जसले खेलाडीहरूको ध्यान र आत्मविश्वासमा वृद्धि ल्याउन सहयोग पुर्याउँछ।
- स्टेटकास्ट (बेसबल) : खेलको समयमा गहिरो प्रदर्शन विश्लेषण प्रदान गर्दछ, जसले खेलाडीहरूको क्षमताको सही मापन गर्न र उनीहरूको रणनीति विकास गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
- टेलिमयाटिक स्टिम : मोटरस्पोर्ट्सको गती, हावाको पे्रशर मापन गर्ने एआई
केस अध्ययन १ः दीपक बिष्ट – तेक्वान्दोमा उत्कृष्टता हासिल गर्न एआई :
दीपक बिष्ट, नेपालको तेक्वान्दो ओलम्पियन, चारवटा सागमा स्वर्ण पदक बिजेता र उनले नेपाललाई ओलम्पिकमा पनि प्रतिनिधित्व गरेका व्यक्ति हुन्। उनको अद्वितीय प्राविधिक र मानसिक रणनीतिहरू अनमोल छन् र सदा रहन्छन्, तर भविष्यका खेलाडीहरूलाई यो ज्ञान बाँड्ने कुरा चुनौतीपूर्ण हुन सक्छ।
भिकन मोसन क्यापचर जस्ता एआई आधारित प्रणालीहरूले खेलाडीहरूको प्राविधिक चालहरूको डेटा सङ्कलन गर्छन्, जसले खेलाडीको प्रशिक्षण र अनुकूलनमा एआईको प्रयोग सम्भव बनाउँछ। यस प्रकारको प्रविधिले भविष्यका खेलाडीहरूलाई यी ऐतिहासिक खेलाडीहरूको अनुभवको लाभ लिन सघाउँछ।
केस अध्ययन २ः बैकुन्ठ मानन्धर – म्याराथनको विरासतलाई संरक्षण गर्ने :
बैकुन्ठ मानन्धर, चार पटकको दक्षिण एसियाली खेल सागका स्वर्ण पदक विजेता, सहनशीलता र मानसिक लचिलोपनको प्रतीक मानिन्छन्। रन स्क्राइब जस्ता एआई सञ्चालित उपकरणहरूको प्रयोगले उनका दौडने कडेंस, कदमको प्रभावशीलता र ग्राउन्ड सम्पर्कको समयजस्ता सूक्ष्म विश्लेषणहरू प्रदान गर्न सक्छ । यस प्रकारको जानकारीले नयाँ म्याराथन खेलाडीहरूलाई नेपालको चुनौतीपूर्ण भौगोलिक अवस्थासँग तालमेल मिलाएर प्रभावकारी प्रशिक्षण दिने अवसर प्रदान गर्न सक्छ, जसले गर्दा उनीहरूले बैकुन्ठ मानन्धरको रणनीति र अभ्यासलाई अपनाउन सक्छन्।
नेपालमा खेल एआईको भविष्यको सम्भावना :
एआईले विश्वव्यापी खेलमा अनिवार्य उपकरणको रूपमा खेलाडीहरूको तालिम, रणनीति र प्रतिस्पर्धालाई नाटकीय रूपले परिवर्तन गरिरहेको छ । नेपालले पनि यस सम्भावना चिन्नु र खेल क्षेत्रमा एआईको प्रयोग गर्नुपर्छ, जसले भविष्यका खेलाडीहरूलाई तिनीहरूको क्षमता अनुसारको तालिम, विश्लेषण र प्रतिस्पर्धा गर्ने वातावरण प्रदान गर्न सक्छ। । नेपालले एआईको प्रयोगबाट खेल संगठनहरू, निजी कम्पनीहरू र सरकारी क्षेत्रलाई सहकार्यमा ल्याउन सक्छ, जसले स्रोतसाधनको अधिकतम उपयोग गर्दै नेपाली खेल क्षेत्रलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धात्मक बनाउन मद्दत गर्नेछ । एआईको सहायताले नेपालले विश्वस्तरीय खेलाडीहरूको उत्पादन गर्न सक्नेछ, जसले राष्ट्रिय गौरव बढाउन महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउनेछन् ।
निष्कर्श :
एआई भविष्यमा धेरै सम्भावनाहरू बोकेको प्रविधि हो, जसले नेपाल जस्ता विकासोन्मुख देशमा खेल, शिक्षा, स्वास्थ्य र अन्य विभिन्न क्षेत्रहरूमा ठूलो प्रभाव पार्न सक्छ । खेल क्षेत्रमा एआईले मात्र खेलाडीहरूको प्रदर्शन सुधार गर्न नभई उनीहरूको चोटबाट जोगाउन, खेल रणनीतिहरूलाई परिमार्जन गर्न र खेल संरचना व्यवस्थापनलाई सुव्यवस्थित गर्न पनि सहयोग पुर्याउँछ । नेपाली खेलका दिग्गजहरूको ज्ञान संरक्षित गर्दै भविष्यका खेलाडीलाई एआईमा आधारित प्रविधि र तालिम कार्यक्रमबाट लाभ दिनु आवश्यक छ । यसो गर्न सक्दा नेपाली खेल जगतमा विश्वस्तरीय प्रगति सम्भव हुनेछ ।
(लेखक बराल नेपाल अटोमोबाइलस एसोसियसनका उपाध्यक्ष र नेपालका पहिलो राष्ट्रिय मोटरस्पोर्ट्स खेलाडी हुन् । जसले सन् २०२२ मा फ्रान्समा मोटरस्पोर्ट्स खेलको उच्चतम स्तरमा प्रतिनिधित्व गरेका छन् । उनले पाँचभन्दा बढी देशहरूमा राष्ट्रिय खेलाडीको रूपमा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रतिस्पर्धा गरेका छन् र उनी नेपालका सर्टिफाइड मोटरस्पोर्ट्स प्रशिक्षक र मर्शल हुन्।)
